Gnieźnieńska Kolej Wąskotorowa
Czym jest kolej wąskotorowa?
Wąskotorówka – termin znany wielu ludziom, lecz czym ona tak naprawdę jest i czym różni się od zwykłej kolei? Aby zrozumieć różnice wystarczy jeden rzut oka. Jak sama nazwa wskazuje, kolej ta porusza się po wąskim torze. Kluczową rolę odgrywa tzw. rozstaw, czyli odległość pomiędzy szynami. Kolej normalnotorowa, czyli najpopularniejszy typ ma rozstaw 1435 mm. W kolejach wąskotorowych stosuje się inne odległości, np. 1000, 800, 600, 450 czy jak w Gnieźnie 750 mm. Wymusza to korzystanie z mniejszych rozmiarów lokomotyw i wagonów.
Co jednak uzasadniało budowę takich kolei? Normalne pociągi mają pewne ograniczenia dotyczące pokonywania zakrętów i wzniesień. Wybudowanie w trudnym terenie kolei normalnotorowej wymagałoby ogromnych nakładów finansowych. Małe pociągi mają większą „tolerancję terenową”, a ich budowa i utrzymanie nie wymaga tak wielkiego zaangażowania.
Ciekawostką kolei wąskotorowych był także tor patentowy, czyli gotowe odcinki toru układane tymczasowo do danego miejsca, np. do folwarku, by wywieźć zbiory. Ze względu na niskie koszty budowy, ich rozwój w XIX wieku obserwowany był w całej Europie, ale także w państwach kolonialnych. Ich przeznaczenie było różne i często się zmieniało. Były to koleje zakładowe, górnicze, przemysłowe, towarowe, pasażerskie i wielofunkcyjne. Kolej gnieźnieńska zalicza się do tych ostatnich, gdyż zaczynała jako wsparcie dla cukrowni, a gdy była stopniowo rozbudowywana, odnajdywano dla niej kolejne zastosowania. Ten rodzaj transportu, mimo nieco zabawkowego wyglądu, odgrywał bardzo ważną rolę, będąc często jedynym publicznym środkiem transportu w regionie, i przyczyniał się do rozwoju miejscowości leżących na jego szlaku.
Dziś regularny przewóz koleją wąskotorową został wyparty przez transport samochodowy, ale staje się coraz większą atrakcją turystyczną i częścią historycznego dziedzictwa technicznego.
Historia
XIX stulecie to wiek pary. Czynnikiem niezbędnym do dynamicznego rozwoju jakiegokolwiek miasta w Europie Zachodniej była kolej. Gniezno w tych czasach znajdowało się pod zaborem pruskim, którego władze przykładały szczególną wagę do rozwoju sieci „dróg żelaznych”. Pierwsze pociągi zawitały do Gniezna w 1872 roku, kiedy to otwarto linię normalnotorową z Poznania do Torunia i Bydgoszczy, a w 1875 do Oleśnicy.
Przyjazd parowozu na stację Gniezno z okazji Dni Pary
Pojawienie się kolei zaowocowało rozwojem przemysłu i lokalnej przedsiębiorczości. W 1881 roku w majątku Balcerowo (dziś część Gniezna) powstała cukrownia. Dwa lata później przedsiębiorcy, chcąc podnieść zyski, zdecydowali się na stworzenie kolei przemysłowej o rozstawie 900 mm, łączącej zakład z bocznicą normalnotorową. Kolejną inwestycją była budowa 18-kilometrowej linii do wsi Odrowąż na południowy wschód od Gniezna, którą zwożono płody rolne do przerobu. W 1893 roku powiat witkowski zdecydował się na odkupienie linii kolejowej i przekazanie jej rok później do publicznego użytku. Zmiana właściciela wiązała się z modernizacją i rozwojem linii. Zmieniono prześwit torów na 600 mm, co miało kilka uzasadnień: Witkowo leżało blisko granicy z Imperium Rosyjskim i w razie konfliktu kolej mogła służyć do celów militarnych, a jej utrzymanie było trzykrotnie tańsze od kolei normalnotorowej.
Oficjalnie Witkowska Kolej Powiatowa zaczęła jeździć w roku 1896. Kolejne lata to budowa nowych odcinków torów, m.in. do Powidza, Anastazewa, a po stronie rosyjskiej do Gosławic, dzięki czemu stacja w Anastazewie stała się stacją graniczną. Zbudowano również połączenie z linią kolei wrzesińskiej.
W czasie I wojny światowej kolej odegrała ważną rolę w działaniach militarnych, a jej tory sięgały Konina. Po odzyskaniu niepodległości postępowały prace remontowe. W 1927 roku, kiedy zlikwidowano powiat witkowski, kolej przeszła pod zarząd powiatu gnieźnieńskiego, długość wszystkich linii należących do Gnieźnieńskiej Kolei Powiatowej wynosiła 64,1 km. Stan ten utrzymał się do 1939 roku. W czasie II wojny światowej kolej nie ucierpiała zbyt mocno i szybko wznowiła swoje działanie, by w 1949 roku zostać włączoną do PKP i scaloną z koleją we Wrześni.
W 1957 roku po raz ostatni zmieniono rozstaw szyn na 750 mm. Początkowo koleją jeździło dużo ludzi, lecz wraz z sukcesywnym rozwojem transportu samochodowego liczba przewozów spadała. W 1976 roku zamknięto ruch we Wrześni. W latach 80. XX wieku ograniczano ilość kursów relacji Gniezno-Powidz ze względu na zmniejszającą się ilość podróżnych wybierających szybszy środek transportu – autobusy PKS. Pociągi osobowe na linii Gniezno-Anastazewo ostatecznie przestały kursować w 1987 roku. Reaktywacja ruchu osobowego odbyła się 3 lipca 1999 roku i do dziś każdego lata w weekendy uruchamiane są pociągi pasażerskie, cieszące się coraz większą popularnością.
W 2003 roku Gnieźnieńska Kolej Dojazdowa została przekazana przez PKP Starostwu Powiatowemu w Gnieźnie.
Kiedyś trasa Gnieźnieńskiej Kolei Wąskotorowej, łącząła Pierwszą Stolicę Polski z Niechanowem, Witkowem i terenami Powidzkiego Parku Krajobrazowego. Dziś ze względów techniczych, oferuje przejazdy pociągami okolicznościowymi, jak i rejsowymi w okresie letnim do stacji Jelonek (tuż za granicami miasta Gniezna).
